نقشه برداری اجتماعی و مدیریت بحران در شهر و روستا – دکتر معصومه کمال الدینی

نویسنده: دکتر معصومه کمال الدینی ، جامعه شناس و دبیرگروه جامعه شناسی مصایب وبلایای طبیعی انجمن جامعه شناسی ایران و نویسنده کتاب جامعه شناسی فاجعه

یکی از موضوعات مشترک میان رشته های مهندسی و معماری و جامعه شناسی در حوزه شناسایی یا تکنیک های آشنایی با مناطق شهری و روستایی نقشه برداری یا رسم نقشه و تصویر است .
در واقع نقشه برداری اجتماعی روشی بصری برای نشان دادن موقعیت نسبی خانوارها و پراکندگی جمعیت شناختی گروه ها و افراد مختلف شامل مردان، زنان، بزرگسالان، کودکان، زمین داران، باسوادان و بی سوادان ، مالکین خانه ، مستاجرین و در بعدی کلان ساختارهای اجتماعی، گروه ها و سازمان های یک خانواده است .
یکی از کاربردهای مهم این تکنیک ، علاوه بر شناخت جغرافیای جامعه یعنی سیمای فیزیکی وطبیعی محیط مردم ، تاریخچه جامعه از دیدگاه های فرهنگی و اجتماعی شامل هنجارها ، ارزش ها و آداب وسوم آنها است .
نقشه برداری اجتماعی فرآیند درک شرایط اجتماعی یک جامعه محلی و استفاده از آن اطلاعات ، برای برنامه ریزی و بکارگیری مدل های توانمندسازی جامعه است این تکنیک تصویری از کنشگران درگیر در روابط اجتماعی، شبکه های اجتماعی، مشکلات اجتماعی موجود و منابع بالقوه موجود ارائه می دهد و علاوه بر این، نقشه‌برداری اجتماعی می‌تواند به عنوان مکانیزمی برای مشارکت مردم در توسعه محلی و منطقه‌ای، با ارایه داده‌هایی درباره هویت سرزمینی، منافع، تنش‌ها، درگیری‌ها و شیوه‌های مشارکت عمومی در یک بافت اجتماعی- سرزمینی مورد استفاده قرار گیرد.
نقشه برداری اجتماعی در مدیریت اجتماعی مخاطرات طبیعی و فجایع علاوه بر موارد ذکر شده در ترسیم و شناخت تاریخچه جامعه شامل رخدادهای مهم زندگی مردم مانند بحران های زیست محیطی ، مخاطرات طبیعی، مهاجرت و جابجایی جمعیت و تغییرات اقلیمی نیز تاثیر گذار است و از سویی در شناسایی مکان، و منابع حیاتی یک جامعه نیز مهم می باشد ، بنابراین در ترسیم تصویر و نقشه اجتماعی یک جامعه در برنامه ریزی های شهری و مدیریت اجتماع محور مخاطرات و فجایع اطلاعاتی شامل موارد ذیل مورد نیاز است :
– ساختار جامعه نظیر جنس ، سن ، روابط قدرت و الگوهای رهبری
– سازمان ها و نهادهای اقتصادی ، اجتماعی ،سیاسی و فرهنگی
– شناسایی مکانهای زندگی با تراکم بالای جمعیت
– شناسایی گروه های اجتماعی مستعد نابرابری (سالمندان ، کودکان ، زنان سرپرست خانوار ، طبقات اقتصادی پایین ، کارگران فصلی ، حاشیه نشین ها ، قومیت ها ، اقلیت ها )
– شناسایی مناطق و اعضای در معرض خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی یا مخاطرات طبیعی سیل و زلزله
– «رتبه‌بندی رفاهی» و شناسایی خانوارها با استفاده از شاخص‌های اجتماعی-اقتصادی
-اقتصاد جامعه : الگوهای شغلی و منابع درآمد و معیشت مردم
– فرهنگ جامعه ونظامهای ارزشی
– تجربیات گذشته مردم منطقه در برنامه های اجتماعی و مشارکتی
– شناسایی شبکه ها و منابع اطلاعاتی و ارتباطی جامعه
– سطح آموزش و سواد در جامعه
– طبقات و توزیع فضایی آنها در داخل شهر یا روستا
– توزیع قومیتی
– ساختار خانواده، الگوها، و روابط
-شیوه های اسکان و نوع مسکن و خانه سازی
– آسیب های اجتماعی مانند اعتیاد به مواد مخدر یا محرک، کار کودکان و خشونت های اجتماعی یا خانگی
بنابراین جامعه شناس و پژوهشگران اجتماعی با استفاده از نقشه کشی اجتماعی به توانایی درک و توصیف مردم محلی مجهز میشوند و این موضوع در شناخت نیازها ، فرصت ها و مشکلات و راهکارهای برون رفت مناطق در معرض خطر و یا آسیب دیده و مدیریت بحران به سیاستگذاران وبرنامه ریزان کمک موثری می کند.