پروفسور سید محمود حسابی، در سال ۱۲۸۱ (ه.ش)، از پدر و مادری تفرشی، در تهران زاده شدند. پس از سپری نمودن چهار سال، از دوران كودكی در تهران، به همراه خانواده (پدر، مادر و برادر)، عازم شامات گردیدند. در هفت سالگی، تحصیلات ابتدایی خود را، در بیروت، با تنگدستی و مرارتهای دور از وطن، در مدرسه كشیشهایفرانسوی، آغاز كردند، و همزمان، توسط مادر فداكار، متدین و فاضله خود (خانم گوهرشاد حسابی)، تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی، قرار گرفتند. استاد، قرآن كریم را، حفظ و به آن اعتقادی ژرف داشتن. دیوانحافظ را، نیز از بر داشته، و به بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی، منشآت قائم مقام، اشرافكامل داشتند.
شروع تحصیلات متوسطه ایشان، مصادف با آغاز جنگ جهانی اول، و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو، پس از دو سال تحصیل، در منزل، برای ادامه، به كالج آمریكایی بیروت رفتند، و در سن هفدهسالگی، لیسانس ادبیات، در نوزده سالگی لیسانس بیولوژی، و پس از آن، مدرك مهندسی راه و ساختمان را، اخذ نمودند. در آن زمان، با نقشهكشی و راهسازی، به امرار معاش خانواده، کمك میكردند. استاد، همچنین، در رشتههای پزشكی، ریاضیات و ستارهشناسی، به تحصیلات آكادمیك پرداختند. شركت راهسازی فرانسوی، كه استاد در آن، مشغول به كار بودند، به پاس قدردانی از زحماتشان، ایشان را، برای ادامه تحصیل، به كشور فرانسه اعزامكرد، و بدین ترتیب، در سال ۱۹۲۴ (م) به مدرسه عالی برق پاریس وارد، و در سال ۱۹۲۵ (م) فارغالتحصیل شدند. همزمان با تحصیل در رشته معدن، در راهآهن برقی فرانسه، مشغول به كار گردیدند، و پس از پایان تحصیل در این رشته، كار خود را، در معادن آهن شمال فرانسه، ومعادن زغال سنگ ایالت «سار» آغاز كردند. سپس، به دلیل وجود روحیه علمی، به تحصیل و تحقیق، در دانشگاه سوربن، در رشته فیزیك پرداختند، و در سال ۱۹۲۷ (م)، در سن بیست و پنج سالگی، دانشنامه دكترای فیزیك خود را با ارایه رساله یی، تحت عنوان «حساسیت سلولهای فتو الكتریك»، با درجه عالی، دریافت كردند.
استاد، با شعر و موسیقی سنتی ایران، و موسیقی كلاسیك غرب، به خوبی آشنایی داشتند، و در چند رشته ورزشی، موفقیتهایی كسب نمودند، كه از آن میان، میتوان به دیپلم نجات غریق در رشته شنا، اشاره نمود.
از جمله دستآوردهای عمر پربار استاد، و مشاغلی كه در مسند آن، خدمات علمی و فرهنگی شایان توجهی ارائه نمودند، میتوان به چند نمونه، اشاره كرد:
ماموریت وزارت راه و ترابری (طرق و شوارع عامه)، برای تهیه اولین نقشهبرداری علمی، فنی و مهندسیكشور (تهیه نقشه نوین راه ساحلی سراسری میان بنادر خلیج فارس، بندر لنگه به بوشهر) (۱۳۰۶ ه . ش)، تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن ( ۱۳۰۷ ه . ش)، تأسیس دارالمعلمین عالی، و تدریس درآن ( ۱۳۰۷ ه . ش)، ساخت اولین رادیو در كشور (۱۳۰۷ ه . ش)، تأسیس دانشسـرای عالی و تدریس در آن (۱۳۰۸ ه . ش)، ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایران ( ۱۳۱۰ ه . ش)، نصب و راهاندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران ( ۱۳۱۰ه . ش)، تعیین ساعت ایران ( ۱۳۱۱ ه . ش)، تأسیس اولین بیمارستان خصوصی، در ایران، به نام “بیمارستان گوهرشاد” (به یاد مادر گرامیشان) (۱۳۱۲ ه . ش)، مأمور وزارت راه، برای ساخت راه تهران به شمشك، جهت معادن ذغال سنگ ( ۱۳۱۲ ه . ش)، پیشنهاد و تدوین قانون تأسیس دانشگاه تهران، و تأسیس دانشكده فنی ( ۱۳۱۳ ه . ش) و ریاست آن دانشكده تا (۱۳۱۵ ه . ش) و تدریس در آن، تأسیس دانشكده علوم، و ریاست آن دانشكده از (۱۳۲۱ تا ۱۳۲۷، و از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶ ه . ش)، و تدریس در گروه فیزیك آن دانشكده، تا واپسین روزهای عمر، تأسیس مركز عدسیسازی- دیدگانی- اپتیك كاربردی، در دانشكده علوم دانشگاه تهران، ماموریت خلع ید، از شركت نفت انگلیس، در دولت دكتر مصدق، اولین رییس هیئتمدیره، و مدیرعامل شركت ملی نفت ایران، وزیر فرهنگ در دولت دكتر مصدق( ۱۳۳۰ ه . ش)، پایهگذاری مدارس عشایری، و تأسیس اولین مدرسه عشایری ایران ( ۱۳۳۰ ه . ش)، مخالفت با طرح قرارداد ننگین كنسرسیوم، وكاپیتولاسیون در مجلس، مخالفت با عضویت دولت ایران، در قرارداد سنتو «پاكت بغداد» در مجلس، پایهگذاری مؤسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران (۱۳۳۰ ه . ش)، پایهگذاری مركز تحقیقات، و رأكتور اتمی دانشگاه تهران، تأسیس سازمان انرژی اتمی، و عضو هیئت دایمی كمیته بینالمللی هستهای (۱۳۳۰ ، ۱۳۴۹ ه . ش)، تدوین قانون ستاندارد، و تأسیس مؤسسه استاندارد ایران ( ۱۳۳۳هـ.ش)، تأسیس اولین رصدخانه نوین در ایران، تأسیس اولین مركز مدرن تعقیب ماهوارهها، در شیراز (۱۳۳۵ ه . ش)، پایهگذاری مركز مخابرات اسدآباد همدان ( ۱۳۳۸ ه. ش)، تشكیل و ریاست كمیته پژوهشی فضای ایران، و عضو دایمی كمیته بینالمللی فضا (۱۳۶۰ ه . ش)، تاسیس انجمن موسیقی ایران، مؤسس، و عضو پیوسته فرهنگستان زبان ایران از (۱۳۴۹ ه . ش) تا آخرین روزهای فعالیت.
فعالیت در دو نسل كاری، و آموزش ۷ نسل استاد و دانشجو، از خدمات ارزنده پروفسور حسابی، به شمار میرود، و در همین راستا، ایشان از سال ( ۱۳۵۰ ه . ش) به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران، شناخته شدند.
استاد، به چهار زبان زنده دنیا: فرانسه، انگلیسی، آلمانی و عربی مسلط بودند، و به زبانهای: سانسكریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، تركی و ایتالیایی اشراف داشتند.
دكتر حسابی به ایران، فرهنگ و ادب و اعتقادات سنتی و مذهبی این سرزمین عشق، میورزیدند، و گذشته از سفر، به كشورهای متعدد عالم، به سراسر ایران، سفر كرده بودند، و از این مسافرتهای پربار داخلی و خارجی، یادداشتها و سفرنامههای بسیاری، به جای نهادند.
در زمینه تحقیق علمی: ۲۵ مقاله، رساله و كتاب، از استاد به چاپ رسیده است. تئوری « بینهایت بودن ذرات» ایشان در میان دانشمندان و فیزیكدانان جهان، شناخته شده است.
نشان «اوفیسیه دولا لژیون دونور»، و همچنین، نشان «كوماندور دولا لژیون دونور»، بزرگترین نشانهای كشور فرانسه، به ایشان، اهدا گردید.
استاد، تنها شاگرد ایرانی پروفسور اینشتین بوده، و در طول زندگی، با دانشمندان تراز اول جهان، نظیر شرودینگر، بورن، فرمی، دیراك، بوهر، … و با فلاسفه و ادبایی همچون آندرهژید، برتراند راسل، … تبادل نظرداشتهاند. ایشان، از سوی جامعه علمی جهان، به عنوان « مرد اول علمی جهان » (۱۹۹۰ م) برگزیده شدند ، و در كنگره “شصت سال فیزیك ایران” (۱۳۶۶ ه . ش) ملقب به “پدر فیزیك ایران” گردیدند.
پروفسور حسابی، در ۱۲ شهریور ۱۳۷۱ (ه . ش)، در بیمارستان دانشگاه ژنو، به هنگام معالجه قلبی، بدرود حیات گفتند.
مقبره استاد، بنا به خواسته ایشان، در زادگاه خانوادگی، در شهر دانشگاهی تفرش، قرار دارد.
فرازی از سخنان پروفسور حسابی ؛ جشن گشایش دانشکده فنی در افتتاحیه دانشگاه تهران ۱۳۱۳ خورشیدی
مهم ترین خصلت ، برای یک مهندس :
به کارگیری اصول و مراتب علمی ، در فکر و عمل است .
اگر فکر ، از ترتیب و اصول علمی ، پیروی کند : عمل هم ، با نظم و به درستی ، پیش می رود .
در چنین شرایطی : سخت ترین مطالب فنی ، حل خواهد شد .
ولی برعکس : هر چند هم ، که معلومات تخصصی فرد ، زیاد باشد ، چنانچه : تفکر اصولی ، و نیز : ترتیب و عمل علمی را ، فرا نگرفته باشد : اولین اشکال غیر عادی ، برایش لاینحل خواهد ماند.
در شرایطی که اروپا مهد رشد سریع فیزیک بود و با استقبال از دانشمندان فیزیک روز، تمامی امکانات خود را به روی پروفسور حسابی باز کرده بود، ایشان برای ادای دین به ایران بازگشتند و منشا خدمات بزرگی شدند که از فهرست بلند آن می توان به تاسیس دانشگاه تهران، دانشکده فنی، دانشکده علوم و بنیان گذاری مدارس عشایری اشاره داشت که هر یک به نوبه خود سهم به سزایی در پیشرفت جامعه داشت. عنوان بخشی از این خدمات، در فهرست زیر آمده است.
تعیین نقشه راه ها در کشور لبنان، ۱۲۹۹ ش (۱۹۲۱-۱۹۲۰ م) | ||||
مهندس راه و ساختمان در اداره راه سوریه، اجرای پروژه بهسازی و راه سازی در شرکت مقاطعه کاری فرانسوی (حما-سوریه) ۱۳۰۲ ش (۱۹۲۳ م) | ||||
استخدام به عنوان مهندس راه و ساختمان در اداره راه لبنان، ۱۳۰۲ ش (۱۹۲۳ م) | ||||
شناسایی و کار در معادن ذغال سنگ ناحیه سار فرانسه، ۱۳۰۴ ش (۱۹۲۵ م) | ||||
کار به عنوان مهندس برق در راه آهن برقی دولتی فرانسه، پاریس، ۱۳۰۴ ش (۱۹۲۵ م) | ||||
مطالعه علمی در دانشگاه های پرینستن و شیکاگو و انتشار دو مقاله علمی در آمریکا و انگلیس، ۱۳۲۸-۱۳۲۵ ش (۱۹۴۹-۱۹۴۶ م) | ||||
تهیه صورت جلسات و خلاصه مذاکرات آکادمی ملی علوم، ۱۳۲۶ ش (۱۹۴۷ م) | ||||
عضو هیئت تحقیقاتی در انستیتوی تحقیقات هسته یی شیکاگو، ۱۳۲۷ ش (۱۹۴۸ م) | ||||
نماینده انتخابی مردم تهران در مجلس سنا ، از ۱۳۴۰-۱۳۲۸ ش (۱۹۶۱-۱۹۴۹ م) | ||||
مأموریت خلع ید از شرکت نفت انگلیس در دولت دکتر مصدق، ۱۳۳۰ ش (۱۹۵۱ م) | ||||
اولین رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران در دولت دکتر مصدق، ۱۳۳۰ ش (۱۹۵۱ م) | ||||
وزیر فرهنگ در دولت دکتر مصدق، ۱۳۳۱-۱۳۳۰ ش (۱۹۵۲-۱۹۵۱م) | ||||
مخالفت با طرح قرارداد ننگین کنسرسیوم در مجلس، ۱۳۳۳ ش (۱۹۵۴ م) | ||||
تدوین اساسنامه و تأسیس مؤسسه ملی ستاندارد ایران، ۱۳۳۳ ش (۱۹۵۱ م) | ||||
مخالفت با قرارداد عضویت دولت ایران در سنتو (پاکت بغداد) در مجلس، ۱۳۳۹ ش (۱۹۶۰ م) | ||||
مخالفت با طرح قانون ننگین کاپیتولاسیون و کنسر سیوم در مجلس و کناره گیری از مجلس به دنبال مخالفت های سیاسی، ۱۳۴۰ ش (۱۹۶۱ م) | ||||
اولین نماینده دائم ایران، در سازمان بین المللی فضا، سازمان ملل متحد، ۱۳۴۷-۱۳۴۱ ش (۱۹۶۸-۱۹۶۲ م) | ||||
خریدن زمین در کره مریخ، ۱۳۴۶ ش (۱۹۶۷ م) | ||||
تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت | ||||
تدوین آیین نامه، تأسیس، نصب و راه اندازی کارخانجات دخانیات ایران | ||||
بنیان گذاری واحد پژوهشی صنعتی فیاوری خان و مان (پژوهش و صنعت در مکانیک هیدرودینامیک، انرژی های نو و نامحدود)، ۱۳۵۸ ش (۱۹۷۹ م) | ||||
بنیان گذاری واحد پژوهشی صنعتی سغدایی (پژوهش و تحقیق در سیستم های الکترونیک، اپتوالکترونیک، اپتیک فیزیک و سیستم های هوشمند)، سال ۱۳۵۹ ش، (۱۹۸۰م) | ||||
بنیاد پروفسور حسابی (پژوهش و فعالیت های علمی، فرهنگی، …) سال ۱۳۶۰ش، (۱۹۸۱م) | ||||
واحد هدایت دانش آموزان و دانش جویان مبتکر، نظریه یی و کاربردی، سال ۱۳۶۱ ش، (۱۹۸۲م) | ||||
استفاده از انرژی خورشیدی در ایران، ۱۳۶۰ ش (۱۹۸۱ م) | ||||
ریاست گروه ممالک جهان سوم در کنفرانس بین المللی فضا |