تغییرات اقلیمی چگونه امنیت و آینده حیات کشور را تهدید می‌کند؟/ دکتر مهدی زارع

لزوم انجام مطالعات بنیادی در حوزه زمین‌شناسی

راه‌اندازی سیستم‌های هشدار سریع بلافاصله پس از وقوع زمین لرزه، در حال حاضر در مواردی نظیر قطع جریان گاز در شبکه، توقف قطار و مترو در حال حرکت و خروج از مدار عملکردی تاسیسات مهم نظیر نیروگاه‌ها، برای کاهش خسارات در دستور کار روز کشورهای توسعه یافته و لرزه خیزقرار دارد.

در ٤ سال اخیر برای توسعه شبکه‌های لرزه‌نگاری، شتاب‌نگاری، پایش زلزله و سوانح طبیعی در کشور نیاز به سرمایه‌گذاری دولتی عمدتا به بسته بودجه و کمبود سرمایه خورده است. در مواردی نیز بودجه برای سرمایه‌گذاری برای نوسازی و توسعه شبکه‌های پایش مصوب شده ولی «تخصیص» نیافته است. بدان معنی که از نظر مصوبات، دستگاه دولت با انجام چنین پژوهشی موافق است، ولی در فرایند اداری و نهایی‌کردن دریافت بودجه برای چنین برنامه‌های زیرساختی عملا سال به آخر رسیده و بودجه‌ای «تخصیص نیافته است.» در چنین مواردی متاسفانه مشکل آن است که اگر «دولت» حاضر به سرمایه‌گذازی در این زمینه‌ها و تخصیص عملی بودجه نباشد، این فعالیت‌ها در کشور ما متوقف شده و خواهد شد. توجه کنیم که در زمانه‌ای که پیشرفت‌های فناوری به سرعت صورت می‌گیرد، نوسازی زیرساخت‌های تجهیزات پژوهش‌های علمی باید سریع و به هنگام باشد. اگر چنین نشود به تولید علم در سال‌های بعد آسیب جدی وارد می‌شود. بخشی از کاهش شتاب در توسعه علم در سال‌های اخیر به باور من به طور نسبی به همین تاخیر در سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌های پژوهش‌های بنیادی مربوط است.

برای کاهش ریسک نیاز به نوآوری در همه عرصه‌های فن‌آورانه در کشور داریم. طراحی و اجرای برنامه‌های آموزش همگانی، برگزاری دوره‌های آموزش‌های تخصصی علوم و مهندسی زلزله، راه‌اندازی دوره کارشناسی‌ارشد مهندسی زلزله و دوره دکتری زلزله شناسی،  راه‌اندازی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن کشور، راه‌اندازی آزمایشگاه دینامیک خاک، دینامیک سازه و میز لرزه کشور، تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی و ریز پهنه‌بندی لرزه‌ای، مطالعات بهسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها نمونه‌هایی از این نوآوری‌هاست.

تغییرات اقلیمی؛ تهدیدی علیه طبیعت و بشریت

از سوی دیگر با مساله تغییرات اقلیمی در ایران مواجه هستیم. تغییر اقلیم اکنون به عنوان جدیدترین تهدید (مستقیم و غیر مستقیم) برای بشریت امروزی است. از تغییرات در آب و هوای زمین و پی‌آمدهای ناشی از آن. این پدیده تحت اثر عواملی مانند فرایندهای دینامیکی زمین و شدت تابش خورشید و یا  فعالیت‌های انسان در جهت افزایش گازهای گلخانه‌ای است. بخار آب، کربن دی‌اکسید، متان و ازن موثرترین گازهای گلخانه‌ای هستند. گازهای گلخانه‌ای در جو زمین نور خورشید را که به زمین تابیده و بازتاب شده است، مجددا به سطح زمین بازتاب می‌کنند (که به این موضوع اثر گلخانه‌ای می‌گویند) و همین موضوع از دلایل گرم‌شدن جو زمین (با جذب انرژی تابشی) است. انسان‌ها با تخریب جنگل‌ها، از بین‌بردن مراتع، استفاده بیشتر از سوخت‌های فسیلی به افزایش اثر گلخانه‌ای کمک می‌کند. کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای در پروتکل کیوتو در سال ٢٠٠٥ مورد توجه جدی سازمان ملل متحد قرار گرفته است، به نحوی که کشورهای دنیا ملزم شده‌اند که با تغییر در شیوه توسعه خود (به ویژه در توسعه صنعتی و کشاورزی) در کاهش تولید این گازها نقش خود را ایفا کنند. بر اساس آمار موجود مهم‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای در دنیا چین و ایالات متحده آمریکا هستند.

تاثیر تغییرات اقلیمی بر جنگ‌افروزی

نمادهای مهم مساله تغییر اقلیم در ایران چالش‌های مرتبط با آب و گرد و غبار هستند که در استان سیستان و بلوجستان نیز در ماه‌های مشخصی از سال مشکل آفرینند. از مهم‌ترین نتایج و پیامدهای گرم‌شدن زمین و تغییر اقلیم در منطقه ما (ایران و کشورهای خاورمیانه و شرق مدیترانه) خشکسالی، از بین رفتن دریاچه‌های داخلی (مانند دریاچه ارومیه و مهارلو) و کمبود آب (خشک‌شدن دریاچه هامون سیستان و همچنین در بسیاری از مناطق تنش آبی) است. ارزیابی نقشه‌های منتشر شده از سوی ناسا برای منطقه خاورمیانه نشان می‌دهد که طی سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠١٠ ناحیه‌ای بین عراق، سوریه و ترکیه مهم‌ترین کانون خشکسالی در این منطقه بوده است. توجه شود که آغاز جنگ داخلی در سوریه از سال ٢٠١١ رخ داد و پدیده داعش از سال ٢٠١٣ به تدریج در همین ناحیه شکل گرفت که امروزه به صورت کانون تروریسم، بنیادگرایی و سلفی‌گری در منطقه خاورمیانه محل بیشترین و دلخراش‌ترین جنایت‌ها علیه بشریت است و اخیرا منطقه عزیمت صدها هزار مهاجر بی‌پناه (عمدتا به سوی اروپای غربی) به ویژه طی تابستان ١٣٩٤ بود و در رسانه‌های جهان بسیار خبرساز شد.

هوا بس ناجوانمردانه گرم است!

ارزیابی میانگین بارش در سال ١٣٤٢ تا ١٣٨٢ نشان می‌دهد که میانگین بارش در ایران در این مدت حدود نیم میلی‌متر در سال کاهش یافته است. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور و بر اساس سنجش میزان بارش سالانه بین سال‌های ١٣٣٠ تا ١٣٩٠، فقط در سه استان گیلان، چهارمحال بختیاری و مازندران بارندگی سالیانه بالاتر از ٧٥٠ میلی‌متر در سال بوده است. در عوض در ٨ استان یزد، سمنان، قم، اصفهان، خراسان جنوبی، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان بارش سالیانه کمتر از ٢٠٠ میلی‌متر در سال گزارش شده است. (استان یزد با ٦٠ میلی‌متر در سال کمترین بارش سالیانه را تجربه کرده است). نگاهی به آمار  متوسط بارش در ایران نشان می‌دهد که گرچه بارندگی متوسط سالیانه در مدت ٦٠ ساله اخیر تغییر قابل ملاحظه‌ای نداشته، اما میانگین بارش به هر حال کم شده است. در عوض ارزیابی میانگین متوسط دمای روزانه در سال‌های بین ١٣٣٠ تا ١٣٩٠ نشان می‌دهد که حدود ٥/٢ تا ٣ درجه افزایش دما در این مدت برای بیشتر ایستگاه‌های هواشناسی ایران مشاهده می‌شود که بیشتر مقدار افزایش مربوط به سال‌های ١٣٦٩ تا ١٣٩٠ است. جالب است این افزایش دمای متوسط میانگین برای ایستگاه رامسر در ساحل دریای مازندران نیز دیده می‌شود (از ١٥ به ١٨ درجه). در شهر سردسیر همدان نیز این متوسط از ١٠ به ١٣ درجه سانتی‌گراد تغییر کرده است. ضمنا در این مدت میزان حداقل دما به تدریج افزایش و میزان حداکثر دما کاهشی نسبی نشان می‌دهد.

ارزیابی این آمارها نشان می‌دهد که کشور ما در معرض تغییرات اقلیمی قرار گرفته است. این تغییرات اقلیمی هم تحت اثر تغییرات دما و بارش و در اثر توسعه ناپایدار صورت گرفنه است. نمادهایی از دخالت انسان در تغییرات اقلیمی می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: استفاده نامتعادل از منابع آب، آمایش غلط سرزمین ایران به ویژه از سال ١٣٧٠ به بعد، تمرکز نامتناسب جمعیت به ویژه به سوی مراکز استان‌ها و به طور خاص به سوی تهران، حفر چاه‌های عمیق مجاز و غیرمجاز و الگوی نامتناسب کشت در بسیار از نواحی که با کمبود آب مواجه هستند، انتقال‌های آب از حوزه‌هایی که آب داشته و تعادل اکولوژیک در آنها برقرار بوده، به مناطق پر جمعیت شهری مانند تهران، تبریز، کرمان و زاهدان.

سخن آخر

بنابراین تغییرات اقلیمی، گرم‌شدن زمین و خشکسالی به مهاجرت‌هایی که در دهه اخیر بر اساس آمارهای موجود سرعت گرفته، انجامیده است. لازم است که توجه شود این فرآیند در آینده امنیت ایران و آینده حیات در کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد و آمایش سرزمین در سال‌های بعد حتما باید با لحاظ‌کردن این تغییرات اقلیمی صورت گیرد.

* دکتر مهدی زارع؛ استاد پژوهشگاه زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم