خاورمیانه دچار بدترین وضع منابع آبی است!

الهام علمشاهی روزنامه نگار

دومین سمینار بحران‌های محیط‌زیست در سالن همایش‌های مدیریت بحران شهرداری منطقه ۷ تهران توسط موسسه مقاوم‌سازی و بهسازی لرزه‌ای ایران برگزار شد. در این سمینار دو موضوع «دیپلماسی آب در احیای دریاچه ارومیه» و «واکاوی پروژه انتقال آب قمرود» مورد بحث قرار گرفت. مهندس محمد امیر رحمانی، کارشناس ارشد منابع آب با بیان موضوعاتی مربوط به دریاچه ارومیه گفت: «براساس گزارش سازمان ملل ١,٢‌میلیارد مردم جهان دسترسی به آب شرب و پاک ندارند، ٢.٨‌میلیارد نفر هم حداقل یک‌ماه در‌سال دسترسی به آب ندارند. شاخص تنش آب که بهترین شاخص ارزیابی منابع آبی است، بیانگر بدترین وضع منابع آبی درخاورمیانه است و موجب منازعات بسیاری ازجمله اختلافاتی میان ایران و افغانستان بر سر حوضه آبریز ماهور و یا تنازعات میان ایران، عراق، ترکیه و سوریه بر سر حوضه آبریز دجله و فرات، اختلافات اسراییل، فلسطین و اردن روی اردن و همچنین اختلافات داخلی بر سر رودخانه کارون بین خوزستان، کهگیلویه، اصفهان و ایلام شده است.»
«دیپلماسی آب»؛ شیوه نوین در احیای دریاچه ارومیه
او با اشاره به رویکردهای یکپارچه اخیر درخصوص مدیریت و برنامه‌ریزی آب همچون رویکرد آب و خاک، اظهار داشت: «در راستای این رویکردها شاخه جدیدی با عنوان «دیپلماسی آب» با این مفهوم که هرجا مدیریت منابع آب انعطاف‌پذیری باشد، می‌توان همه ذینفعان را دور یک میز با هدف توسعه پایدار جمع‌آوری کرد، به وجود آمده است.» امیر رحمانی دیپلماسی آب را در سه بخش معرفی کرد و افزود: «چارچوب دیپلماسی آب از سه بخش فرضیات، مشخصات سیستم آبی و مدیریت تشکیل شده است و این چارچوب ٧ قدم دارد که تاکنون یک‌ونیم قدم آن طی شده است. درواقع توانستیم با شناسایی سیستم، مدل‌سازی و یک سناریوی احیا طراحی کردیم اما نتوانستیم همه ذینفعان را بر سر یک میز جمع کنیم تا به نتیجه برسیم.»
منطقه دریاچه ارومیه تا ٢٠٩٠
کاملا خشک می‌شود
این کارشناس در ادامه به بررسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه پرداخت و اظهار داشت: «دریاچه ارومیه با ٥,٥‌میلیون نفر جمعیت در یک منطقه نیمه خشک قرار دارد که مطالعات نشان داده تا ٢٠٩٠ به یک منطقه کاملا خشک تبدیل خواهد شد. ١٠‌درصد مردم به کشاورزی مشغول هستند و ٢٥درصد هم از مساحت حوضه زیر کشت قرار دارد.» او دلایل مشکلات این دریاچه را در سه بخش عنوان کرد: «بخش اول مدیریت ناصحیح منابع آبی، بخش دوم رشد سریع جمعیت و بخش سوم خشکسالی است. در بخش نخست مدیران از نتایج طرح‌های جامع استفاده نکرده و توجه بیش از حد به اقدامات سازه‌ای مانند ساختن سد داشتند. در بخش دوم افزایش دوبرابری جمعیت در ٣٠‌سال اخیر را شاهد هستیم و در بخش آخر می‌توان به عدم توجه به فرآیند کشاورزی در این منطقه، وجود سیستم‌های آبیاری سنتی فراوان و مهم‌ترین نکته تطابق نداشتن الگوی کشت با شرایط اقلیمی منطقه است.» رحمانی با تأکید بر وجود دو دوره خشکسالی شدید در ١٥‌سال اخیر اضافه کرد: «بحران کنونی این دریاچه تاکنون تجربه نشده است، طبق بررسی‌ها، ساخت سدها حدود ٢٥درصد، افزایش کشاورزی حدود ٦٥درصد و تحریم و خشکسالی حدود ١٠درصد در این فاجعه تأثیر داشته است.» او با اشاره به عوارض خشک‌شدن دریاچه ارومیه گفت: «درپی این خشکی طوفان‌های نمک را خواهیم داشت که تا شعاع ٥٠٠کیلومتری را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. طبق آمار دوسال اخیر، افزایش آسم درمردم، مرگ و مهاجرت گونه‌های جانوری، تغییر در گیاهان کشاورزی به همراه خواص‌شان، افزایش نرخ مهاجرت مردم و از بین رفتن ویژگی اکوسیستمی این دریاچه مبنی بر تعدیل‌کننده دمای هوا در فصول مختلف، از اثرات خشکی این دریاچه خواهد بود.»
افزایش دما تا افق ٢٠٣٠
امیر رحمانی با اشاره به افزایش دما در کل این منطقه تا افق ٢٠٣٠ اظهار داشت: «به جز کاهش نیم‌درجه‌ای دما در شمال‌شرقی این منطقه، منطقه جنوب‌غربی افزایش دمای ٣,٥ درجه‌ای را خواهد داشت. در بررسی تغییرات بارش، افزایش بارندگی در تابستان و پاییز پیش‌بینی شده که با توجه به تبخیر در تابستان و همچنین کاهش برف یک نکته منفی تلقی می‌شود.» این کارشناس در پایان با اشاره به مدیریت این بحران با تجمیع سناریوها درکنار هم، ادامه داد: «از میان ١٩ سناریو با کنارهم قراردادن و اجرایی‌کردن چند سناریو می‌توان در‌ سال ٢٠٢٦ به نتایج خوبی رسید که این سناریوها شامل افزایش فرآیند کشاورزی، نکاشت، باروری ابرها، انتقال آب از ذاب و ارس و تصفیه آب‌های فاضلاب می‌شود.»
واکاوی پروژه انتقال آب قمرود
مهندس عادل علاف‌صالحی، در ادامه این همایش به بررسی طرح انتقال آب قمرود پرداخت و بیان کرد: «در‌ سال ۱۳۳۰ خورشیدی مطالعاتی توسط محققان فرانسوی و ایرانی برای تأمین آب قم در مسیر رودخانه قمرود و دشت علی‌آباد انجام شد، در‌ سال ۱۳۶۲ با حفره ۱۱ حلقه چاه در دشت علی‌آباد آب شیرین به قم انتقال یافت. اما استفاده از این آب به دلیل حجم کم آب و افزایش جمعیت قم مدت زیادی طول نکشید. بنابراین درهمان زمان ایده ساخت سد پانزده خرداد ارایه شد که در‌ سال ۱۳۷۳ به بهره‌برداری رسید.» دبیر سومین همایش و نمایشگاه محیط‌زیست و بحران‌های پیش‌رو ادامه داد: «اجرای رسمی طرح انتقال آب الیگودرز از شرق استان لرستان به برخی شهرهای مرکزی ایران و قم به‌طور رسمی از ‌سال ۱۳۸۲ آغاز شد که اجرای آن موجب انتقال سالانه ۱۸۱‌میلیون مترمکعب آب از رودخانه‌های الیگودرز به سد کوچری و تصفیه‌خانه آن شد.» صالحی به منبع تأمین این طرح اشاره کرد و گفت: «مبدأ اصلی تأمین آب پروژه رودخانه چشمه سرداب است که در ۶۰کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان الیگودرز واقع شده است.» او گفت: «در اکثر طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای تنها ۵ تا ۸درصد از حجم انتقال‌یافته برای شرب بوده و مابقی برای طرح‌های کشاورزی، صنعتی، سیاحتی و گردشگری مصرف می‌شود.»
افق این طرح ‌سال ۱۴۲۵ است
او با بیان این‌که مقدار انتقال آب برای‌ سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰‌میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن درحال انجام است، اظهار داشت: «بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران می‌آید، ۱۱ مترمکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دوبرابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است.» صالحی با اشاره به هزینه‌شدن مبلغ ۸۵۰‌میلیارد تومان برای پروژه آبرسانی به قم تا ابتدای‌ سال۱۳۹۰، افزود: «هزینه اجرای طرح قمرود بیش از یک‌هزارو۱۰۰‌میلیارد تومان تخمین شده است.»
اعتراض‌ها و خسارت‌ها به طرح قمرود
مدیرعامل شرکت مهندسی ماه دانش عطران با اشاره به اعتراض‌ها و خسارت‌های این طرح اضافه کرد: «انتقال آب از شهرستان الیگودرز به شهرهای کویر مرکزی و قم باعث پایین‌رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و خشک‌شدن بیش از ٢٣١ حلقه چاه خشک شده، اما تاکنون حقابه‌ای برای این روستاها درنظر گرفته نشده است.» او ادامه داد: «ازسوی دیگر نام‌گذاری این طرح به‌عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام‌گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی درمیان مردم استان لرستان شد تا جایی که رحمانی نماینده مجلس هشتم شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.»
پروژه قمرود به جای مبدأ در مقصد افتتاح شد
صالحی با تأکید بر این‌که پروژه قمرود تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای مطالبه‌ نشدن ازسوی مردم لرستان، به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شده است، گفت: «بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی به وسعت ۳۳۰‌هزار مترمربع و ذخیره ۴۷۵‌هزار مترمکعب آب احداث شده که از این دریاچه استفاده‌های چند منظوره‌ای همانند آبیاری فضای سبز، قایقرانی و ماهیگیری خواهد شد.» او درپایان اظهار داشت: «يك‌میلیون مترمکعب آب بدون توجه به هزینه‌های اجرا و انتقال، جوابگوی مصرف شرب و بهداشتی سالانه ٢٧٠٠٠نفر است.»
گفتنی است، سومین همایش و نمایشگاه «محیط‌زیست و بحران‌های پیش‌رو» در اردیبهشت‌ماه ‌سال ١٣٩٥ برگزار خواهد شد که جزییات بیشتر دراین ‌خصوص در سایت www.envco.ir ارایه شده است.