درس‌آموخته‌های زلزله آذربایجان
ساختمان‌ها نباید آوار شوند
به نقل از روزنامه شهروند پنجشنبه مورخ 28 امرداد سرویس خبری بحران صفحه 12 – گزارشی از الهام علمشاهی از سمینار بررسی روند مدیریت بحران و بازسازی منطقه زلزله زده ورزقان اهر هریس
شهروند| سال ١٣٩١ آمار جان‌باختگان زلزله آذربایجان به ٣٠٠نفر رسید و تعداد مصدومان هم از ٢٦٠٠نفر گذشت؛ کشور ما به سبب بحران‌خیز بودن نیازمند بررسی‌ها و انجام اقدامات ویژ‌ه‌تری در مرحله پیشگیری است که متاسفانه تمرکز مسئولان مربوطه بیش از مرحله پیشگیری در مرحله پاسخ قرار گرفته است. بهره‌گیری از درس‌آموخته‌های زلزله‌هایی نظیر آذربایجان ضرورت است و باید کارشناسان و مسئولان برای پیشگیری و عملکرد بهتر در مرحله پاسخ، تمامی نکات را مدنظر قرار دهند. به مناسبت سالگرد زلزله ارسباران سمینار علمی بررسی روند مدیریت بحران و بازسازی منطقه زلزله‌زده اهر، هریس و ورزقان در تهران با حضور کارشناسان این حوزه برگزار شد.
مردم باید درگیر مدیریت بحران شوند
دکتر احمد اسفندیاری رئیس سابق سازمان امداد و نجات و مدیر عامل بنیاد بین‌المللی امداد و نجات ایثار، در این سمینار با توجه به تأکید رهبری به غیراز مباحث زلزله، مدیریت بحران و زلزله و سانحه، اهمیت توجه به مسائل اقتصادی در این باب را لازم برشمرد و اظهار داشت: «ایران کشوری زلزله‌خیز است و در این زمینه بخش عمده‌ای از خسارات مالی و جانی را برای مردم دربردارد.» او اضافه کرد: «این مخاطره هر ١٠سال اتفاق نمی‌افتد و بازه زمانی آن متغیر است.» اسفندیاری تأکید کرد: «زلزله بدون اتفاق قبلی رخ می‌دهد و ممکن است هر لحظه اتفاق بیفتد؛ این درحالی است که ما برای مقابله با این مخاطره هیچ اقدامی نکرده‌ایم. از سوی دیگر برای احداث زیرساخت‌های مناسب و نیز دعوت مردم به مشارکت عمومی در این امر مهم، باید از طریق آگاهی و آموزش عمومی اقدام کرد.» رئیس سابق سازمان امداد و نجات با اشاره به این‌که مردم اطلاع دارند که ایران کشوری زلزله‌خیز است اما متاسفانه وقوع این پدیده را دور از ذهن می‌پندارند، گفت: «هنگامی که در مدیریت بحران بر مشارکت تأکید می‌شود مبتنی بر مردم، سازمان و… است و همه افراد، نهادها و مراکز باید درگیر شوند و نباید مختص به گروه خاصی باشد.» اسفندیاری اضافه کرد: «باید سازمان‌های مردم‌نهاد همچون بسیج، هلال‌احمر و گروه‌های دوام نقش پررنگ‌تری داشته باشند و زلزله در ایران به شکل باور دربیاید.» او با بیان این‌که این مباحث بارها گفته می‌شود اما تا زمانی که در مرحله عمل واقع نشود، اهمیت چندانی نخواهد داشت، گفت: «تأکید افراد به مسائل ظاهری ساختمان و بی‌توجهی به مسائل ساخت از موضوعات حایز اهمیت بوده و این مسائل، مدیریت بحران مبتنی‌بر مردم و جامعه است.» اسفندیاری تأکید کرد: «مسائل بازسازی از موضوعات مهم و قابل‌ذکر است. مشارکت‌های مردم در زمان وقوع سانحه و امدادونجات است بسیار زیاد است اما در زمان بازسازی موضوع فراموش می‌شود و در زمان نیاز به کمک‌های مادی مردم با عدم‌حمایت آنها مواجه می‌شود. او افزود: «در زمان حادثه ما نیازمند مدیریت کارآمد افراد هستیم و این مدیریت صحیح در گرو اتحاد همه نهادهای ذیربط با یکدیگر است.»
آیین‌نامه‌های ما بر روی جان انسان‌هاست
دکترمحمدرضا قائم‌مقامیان رئیس هسته هشدارسریع زلزله و استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به پهنه‌بندی زلزله ورزقان و شهرهای بزرگ بیان کرد: «ایران در پهنه‌ای قرار گرفته است که خطر زلزله بالاست. زلزله‌های تاریخی ما در ایران مانند کسر ثانیه‌ای در شبانه‌روز است. در اغلب مناطق ایران گسل وجود دارد و این نشان‌دهنده وجود احتمال وقوع زلزله است.» او ادامه داد: «این زلزله‌ها همراه با دوره بازگشتی بسیار قوی هستند، بنابراین نیاز روزافزون به برنامه‌ریزی بلندمدت احساس می‌شود.» قائم‌مقامیان اضافه کرد: «متاسفانه به مسائل روزمره توجه بیشتری می‌شود، لرزش زمین باعث خسارت نیست؛ این آزادشدن انرژی است که باعث زلزله می‌شود و هرچه شدت بیشتر باشد، خسارت بیشتر است که در سه منطقه اهر، ورزقان و هریس گسل مسبب وجود داشته و این گسل باعث خسارت به این منطقه شده است.» او تأکید کرد: «بیشترین پهنه‌ها بین ورزقان و اهر هستند، گسل منطقه در ورزقان وجود داشته است؛ این مناطق با خطر بالا هستند اما با شدت بالا نیستند.» قائم‌مقامیان افزود: «ما از لحاظ آیین‌نامه شرایط مناسبی داریم اما به آنها عمل نمی‌کنیم. در ورزقان آمار جان‌باختگان زن بیشتر از مرد بوده و تعداد افراد بالای ٦٤سال زیاد است. قبل از زلزله در زمینه مدیریت بحران، شرایط و اطلاعات لازم را نداریم. ساختمان‌های خشتی و گلی آسیب‌پذیر‌ترین نوع سازه‌ها هستند. ساختمان‌هایی که روی شیب هستند، بیشترین میزان آسیب را دارند، چون صدمه بر روی فونداسیون می‌بینند و نیاز است توجهی ویژه به این ساختمان‌ها شود.» او با بیان این‌که آیین‌نامه‌های ما بر روی جان انسان‌هاست، اظهار داشت: «ساختمان‌ها حق خراب‌شدن دارند اما حق این‌که روی سر مردم آوار شوند را ندارند. مانند ساختمان حسینیه ورزقان که از دور چهره و ظاهر مناسبی داشت اما از نزدیک تمام تأسیسات آن آسیب دیده بود. قائم‌مقامیان تأکید کرد: «بیمارستان هریس باید خودش مکانی مناسب و امن باشد و نباید به‌راحتی خراب شود اما تمام ساختمان خراب شده است. بیمارستان باقرالعلوم هم وضعیتی مشابه دارد، اداره گاز خراب شده است. متاسفانه ساختمان‌های دولتی شرایط نامناسب‌تری دارند.» رئیس هسته هشدارسریع زلزله در ادامه با بیان این‌که همه این مسائل بازگو‌کننده این است که آیین‌نامه اجرا نمی‌شود، گفت: «برای مثال یک ساختمان ٦طبقه با عرض کم و با فاصله زیاد از کانون زلزله ٤٠سانتی‌متر به سمت جلو حرکت کرده و این به دلیل عدم توجه و بازرسی از ساخت‌وساز است. دولت باید برای ساخت‌وساز اصولی از لحاظ مالی مردم را حمایت و بانک‌ها را موظف به دادن وام بلندمدت و کم‌بهره به مردم کند، باید از لحاظ فکری مردم راهنمایی شوند و اجازه ساخت‌وساز با همان مصالح را به مردم ندهند.»
برای کم‌شدن این خسارت‌ها چه کاری باید انجام داد؟
رئیس هسته هشدارسریع زلزله ادامه داد: «ما زلزله‌های متفاوتی را تجربه کرده‌ایم. اکثر خانه‌های تخریب‌شده، خانه‌های خشت ،گلی و بنایی است.» او اضافه کرد: «ما باید مسائل مدیریت شهری را انجام بدهیم. این مسائل ٥ مرحله دارد که دو بند آن را شهرداری باید متولی شود: «باید برآورد هزینه و خطر داشته باشیم و برآورد مسائل زلزله کنیم. مسائل ژئوتکنیکی زلزله را تقویت می‌کند. یکی از دلایل خرابی ورزقان قرار گرفتن این منطقه روی تپه بوده است (در زمان زلزله بر مناطقی که تپه‌ای هستند، انرژی زلزله مانند آینه محدب در مقابل نور عمل می‌کند، تمرکز انرژی در یک منطقه صورت می‌گیرد و تخریب افزایش می‌یابد). خطر سنگ لغزش در منطقه یک تهران بسیار زیاد است. پایگاه اطلاعات ما باید یک‌بار برای همیشه انجام شود و از طریق آن آسیب‌های شهری را متوجه می‌شویم. راه‌های دسترسی به دلیل مدیریت بحران (بحران یعنی عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضا مثل تصادف و ترافیک)، دولت خود باید مردم را آموزش بدهد و از مردم کمک بخواهد تا قبل از رسیدن ارگان‌های دولتی، مردم بتوانند خود را نجات بدهند و مسأله محله‌محور شود. اگر آموزش درست باشد جایگاه پیدا می‌کند. نوع ساختمان‌سازی، محلات امن، راه‌های اضطراری و شناخت فضای امن باید برنامه‌ریزی شود.» قائم‌مقامیان بیان کرد: «مدیریت بحران قبل و بعد از زلزله مطرح است؛ قبل از زلزله آموزش و شناخت قوت ضعف و بعد از زلزله امدادونجات.» او ادامه داد: «نمی‌توانیم به قطعیت بگوییم چه زمانی در تهران زلزله اتفاق می‌افتد و با توجه به مطالعات، زمان بازگشت طولانی‌تر از زمان پیش‌بینی شده است و ممکن است فعلا اتفاق نیفتد.» به گفته قائم‌مقامیان قبل از وقوع زلزله باید اطلاعات را جمع‌آوری کنیم. شهرداری‌ها خودشان باید همکاری کنند و اطلاعات را در اختیار سازمان‌های دیگر هم بگذارند، نباید آن‌قدر مسائل امنیتی باشد. باید خود سازمان‌ها با هم همکاری داشته باشند. در‌سال ٢٠١١ بزرگترین زلزله ژاپن به وقوع پیوست و در آن خسارت به علت مسائل سازه‌ای نبود، بلکه تمام خسارت به دلیل سونامی بود.» قائم‌مقامیان افزود: «جایکا» سازمان بین‌المللی همکاری‌های ژاپن برای تهران گسل شمال تهران- ری- مشاع را شناسایی کرده است. جنوب تهران خسارات بسیار بیشتری می‌بیند، ساختمان‌های جنوبی قدیمی‌تر هستند و به دلیل مشکل مالی اقدام به باسازی نمی‌کنند، این ساختمان‌ها سازه مناسبی ندارند.»
نیاز به پهنه‌بندی مناسب داریم
قائم‌مقامیان با اشاره به این‌که در زلزله از زیرساخت سنگین شمال شهر به سمت ساخت سبک شهر می‌رویم، گفت: «ما نیاز به پهنه‌بندی مناسب داریم. پریود سازه نباید با پریود خاکی یکی باشد. نباید روی دو نوع خاک متفاوت ما یک نوع سازه داشته باشیم. شهرداری به دلیل اطلاعات اشتباه باعث ناراحتی و بی‌اعتمادی مردم می‌شود. با توجه به پهنه‌های لرزه‌ای ٣ صفحه‌ای می‌گویند باید اطلاعات ژئوتکنیکی بشود، در صورتی که با کندن ٢٠متر نمی‌شود مطلع شد و این مسأله باعث گرفتن مبالغ زیادی از مردم می‌شود. اگر به مردم سخت بگیریم آنها مسائل اصلی را فراموش و به مسائل فرعی و ظاهری توجه می‌کنند.» او در پایان تأکید کرد: «مناطق مرکزی تهران در روز جمعیت بیشتری دارد و در شب خلوت است، باید به این مسائل توجه کرد و منحنی‌های زلزله در هر منطقه بومی‌سازی شوند. شناخت فضاهای امن مانند راه‌ها، آب‌ها و مسائل دیگر مورد توجه قرار گیرند. متاسفانه مدیریت یکپارچه نیست و برنامه مناسبی برای بحران وجود ندارد. باید به خود مردم آموزش داده شود که چگونه
رفتار کنند.»
مهندس محمد علیزمانی، رئیس گروه بازسازی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با اشاره به بازسازی مخاطرات طبیعی و انسانی اظهار داشت: «هر سکونتگاه مسکونی به مثابه یک موجود زنده تلقی می‌شود. در روستاهای زلزله ورزقان حدود ٤٠٠واحد مسکونی پس از زلزله ساخته شد، این درحالی است که مردم همچنان در مناطق آسیب‌دیده زندگی می‌کنند.» او ادامه داد: «زمان وقوع زلزله در برنامه‌ریزی بازسازی بسیار متفاوت است اما مسئولان همواره با مسائل متفاوتی مانند نقش مردم چیست و نقش دولت در روند بازسازی پس از سانحه روبه‌رو می‌شوند.» علیزمانی افزود: «چالش‌های اسکان موقت ابعاد بسیار وسیعی دارد، یک استراتژی است که دو سر طیف را به هم وصل می‌کند. در مناطقی مانند لرستان از اسکان اضطراری به اسکان ثابت جابه‌جا شدند، درحالی‌که این مسأله در ورزقان به دلیل وعده‌های بی‌اساس دولت متفاوت بود. از دلایل اصلی عدم‌استفاده از اسکان موقت، کاهش‌نیافتن کمک‌ها، زمان کم و امکان تداخل با فصل سرما بود و در کنار اسکان موقت، ساختمان‌های مسکونی و محلی برای نگهداری دام‌ها ساختند.» او ادامه داد: «اسکان دایم یک علم بسیار وسیع و امید است این علم در ایران بسیار وسیع‌تر شود. برای بازسازی ورزقان دو نظریه مطرح بود، اول نظریه تجمع بود که یک شهرک ساخته شود، دوم در همان منطقه افراد اسکان داده شوند. تجمع روستاها بسیار کاری غلط و در جاسازی بهترین کار بود.» علیزمانی با بیان این‌که بازسازی یک کارگاه اجتماعی است، نه یک کارگاه کالبدی و باید این نگاه اصلاح شود، گفت: «لازم است با توجه به مسائل و ظرفیت‌های منطقه، جایگزینی انتخاب شده و از مصالح مناسب استفاده شود.» مهندس رضایی، با مقایسه توپوگرافی منطقه ورزقان با منطقه یک تهران اظهار داشت: «منطقه یک به دلیل واقع‌شدن در مسیر خط زلزله از ضریب خطر بالایی برخوردار است. ٤٥درصد محلات منطقه یک در منطقه کوهپایه‌ای قرار دارند و برای افزایش کارآمدی نیاز به بازدید‌های میدانی از مناطق است، همچنین برای این‌که به نتیجه مطلوبی برسیم باید از دانش و تجربه مناطق اطراف تهران استفاده کنیم.»
