بي ترديد يكي از وظايفي كه بر دوش جامعه مهندسين مي باشد مقاوم سازي دقيق بناهايي است كه در آينده ساخته مي شوند ، اما آنچه در اين راستا حائز اهميت مي باشد ايمن سازي و بهسازي لرزه اي اين بناها و بافت هاي با ارزش تاريخي است . اين بناها علاوه بر ارزش تاريخي بيانگر تمدن ، فرهنگ ، توانايي ها و تفكر اقوام گذشته مي باشند . علاوه بر اين موارد يكي ديگر از عواملي كه اهميت حفاظت از اين بناها را دوچندان نموده نقش اين بناها در اشتغال زايي و منافع اقتصادي كشورهاست . همانگونه كه مي دانيم ايران به لحاظ جاذبه هاي تاريخي جزو ده كشور برتر دنيا مي باشد ، لذا با اتخاذ راه حل هاي مناسب به جاي تخريب و از دست دادن اين بناها در حوادث طبيعي باشيم از آنها به عنوان يك منبع درآمد و اشتغال زايي بهره ببريم .
تفاوت بهسازي لرزه اي با مقاوم سازي لرزه اي
همانگونه كه مي دانيم در رابطه با بناها و بافت هاي تاريخي و قديمي نمي توان از روش هاي معمول محاسباتي دقيق كه در محاسبات سازه ها كاربرد دارد استفاده نمود چراكه در عمل اجراي نتايج ممكن ناپذير است ، لذا در مورد اين بناها هيچگاه نمي توان بنا را بطور قطعي مقاوم سازي لرزه اي كرد . با توجه به اين مطالب ، موارد اشاره شدن در ادامه در رابطه با بهسازي اين بناها مي باشد . منظور از بهسازي لرزه ای در مورد اين بناها ، اتخاذ روش هايي است تا سطح خسارات وارده بر روي اين بناها و بافت ها كاهش يابد و به عبارت ديگر پس از وقوع زلزله با تخريب كامل بنا مواجه نشويم و خسارات وارده جبران پذير باشد .
عوامل مؤثر در تعيين روش هاي بهسازي لرزه اي بناها و بافت هاي تاريخي
قبل از اتخاذ هرگونه روش بهسازي لرزه ای بافت تاریخی بايد عوامل متعددي را درنظر گرفت كه با بررسي اين عوامل روش مناسبي با توجه به ويژگي هاي منطقه و بنا فقط مختص آن بنا اجرا كرد . اين بررسي ها شامل : مشخصات اجزاي سازه اي و غير سازه اي ، ميزان خطر منطقه به لحاظ آئين نامه ، تاريخچه بهره برداري گذشته و آينده ، ملاحظات خاص اقتصادي – اجتماعي ، نتايج ارزيابي اولیه مقاومت لرزه اي ، ميزان مقاومت مصالح بكار رفته ، نحوه اجرا در گذشته ، قابليت انعطاف پذيري و شكل پذير بودن مصالح و كل سيستم بنا و . . . از جمله عواملي مي باشندكه بايد قبل از اقدام به هرگونه مقاوم سازي بطور دقيق مورد بررسي قرار گيرد . اما پس از بررسي هاي فوق آنچه كه بسيار حائز اهميت است ، ويژگي اختصاصي هر بنا مي باشد كه بايد بطور دقيق مورد مطالعه و بررسي قرار گيرد ؛ اين موارد بطور كامل منحصر به يك بنا مي باشد . در اين مرحله تهيه نقشه و ديتايل از قسمت هاي مختلف بنا هم در مرحله بهسازي و هم بعد از وقوع زلزله در مرحله بازسازي و ترميم بطور كامل مي تواند بسيار كارساز باشد . در تهيه اين نقشه ها علاوه بر مشخصات دقيق معماري مي بايست اطلاعات فني بنا نيز لحاظ شود ، مانند نحوه اجراي اتصالات ، جنس مصالح بكار رفته ، مقاومت و انعطاف پذيري مصالح ، سطح عملكرد اجزاء و . . . لحاظ شود . بطور كلي توصيه مي شود كه تهيه شناسنامه مختص بنا و بررسی آن مورد توجه قرار گيرد .
همانگونه كه شاهد هستيم به دليل شرايط اقليمي و محيطي – جوي ايران اغلب بناها و بافت هاي گذشته جزو بناهاي خشتي گلي يا مصالح بنايي سنتي مي باشند لذا بررسي نحوه رفتار اين بناها در برابر زلزله و ميزان مقاومت اين مصالح و انعطاف پذيري آنها مي تواند در اتخاذ روش مناسب مؤثر باشد . اين بناها اغلب عناصر مقاوم لرزه اي نداشته و يا عموماً به واسطه شكل نامناسب سازه اي ، ضعف مصالح يا نحوه اجرا ، در برابر زلزله ضعيف عمل مي كنند . از جمله نتايج حاصل بررسي و مطالعه روي بافت ها و بناهاي قديمي مي توان به موارد زير اشاره كرد :
مصالح
پائين بودن كيفيت مواد اوليه موجود و به طبع آن بكارگيري مصالح نامناسب در اين بناها و ضعف قدرت چسبندگي ملات از عمده نواقص به لحاظ مصالح مي باشد .
سيستم سازه اي
كامل نبودن مسير بار ، كافي نبودن مقاومت برشي ديوارها ، عدم وجود سيستم ثانويه كمكي مانند كلاف ، ناتواني بنا در حفظ انسجام و هماهنگي رفتار در حين وقوع زلزله ، عدم وجود پي مناسب ، نامنظمي در ارتفاع ، نامنظمي در پلان و اجزاء باربر ، عدم وجود فاصله كافي از بناهاي مجاور و از همه مهمتر عدم اتصال مناسب بين اجزاء باربر با سقف و پي از جمله اين موارد مي باشد .
ديوارهاي باربر
از جمله نواقصي كه در مورد ديوارهاي باربر بكار رفته در اين بناها مشاهده مي شود عبارتند از نادرست چيدن ديوارهاي باربر ، ارتفاع زياد نسبت به ضخامت ديوار ، طول زياد ديوار و عدم مهار، تراكم كم اين ديوارهاي بواسطه وجود بازشوهاي زياد ، نزديكي بازشوها به قسمت هاي نزديك به لبه ديوار ، عدم وجود اتصال مناسب بين سقف و ديوار و پي ، مهار نامناسب سقف هاي قوي در برابر نيروي رانش(قوس ها و گنبد ها) .
سيستم سقف و كف
مهمترين مشكلات ايجاد شده در مورد سقف ها ، عبارتند از : زياد بودن وزن سقف ، عدم انسجام و يكنواختي ، عدم وجود اتصالات مناسب سيستم سقف ها به ديوارها ، و در بعضي موارد بالا بودن نسبت طول به عرض دهانه از جمله مواردي است كه مي توان در اين رابطه اشاره كرد .
اجزاء غير سازه اي و ملحقات
عدم پايداري و اتصال نامناسب اين اجزاء مانند دودكش، و جان پناه و …از جمله مهمترين عواملي است كه بايد در نظر گرفته شود .
با توجه به موارد بيان شده و بررسي هاي انجام يافته تدابير لازم و روش مناسب و از همه مهمتر قابل اجرا با توجه به محدوديت هاي موجود در نظر گرفته مي شود .
شاهين اسكندرصفت– امیر کبیری فرشید
