امسال به سی هفتمین سالروز زمینلرزه مخرب طبس در بیست و پنجم شهریور ماه سال ۱۳۵۷ رسیدیم. این روز، تلخ‌ترین روز زندگی همه طبسی‌هایی است که خاطره آن شب دهشتناک را به خوبی در اذهان خویش دارند چند لحظه‌ای بیشتر طول نکشید که استان خراسان به‌وسیله یکی از بزرگترین زمین‌لرزه‌های قرن اخیر ایران به لرزه درآمد و شهر زیبا و تاریخی طبس با قدمت بیش از یک‌هزار سال به کلی ویران، ۳۰ آبادی آن خراب و به ۱۰۰ آبادی دیگر خسارت وارد شد.
خسارتهای عمده این زمینلرزه۷/۴ ریشتری در شعاع ۳۰ کیلومتری طبس بود که این زمینلرزه حتی در تهران به فاصله مستقیم ۵۴۰ کیلومتر و در مشهد به فاصله مستقیم ۳۸۰ کیلومتر نیز احساس شد و شهری باستانی با قدمت ۴هزار ساله با خاک یکسان شد و تمام مکان‌های تاریخی شهر به کلی ویران گشت؛ زلزله‌ای مهیب که هنوز آثارش در برخی از نقاط طبس بزرگ دیده می‌شود.
۳۷سال از این واقعه تلخ و غمبار می‌گذرد و امروز سالگرد بزرگترین زلزله صد سال اخیر ایران است که بنا بر برخی آمار، ۲۵هزار نفر را به کام مرگ کشاند؛ آن هم در شهرستانی که ۳۵هزار نفر بیشتر جمعیت نداشت. اگر چه در مورد اغلب زلزله های بزرگ کشور آمار دقیقی از تعداد کشته شده‌ها در دست نیست ولی از نکات قابل توجه در مورد زلزله طبس، اختلاف فاحش آمار موجود از تعداد جان باختگان این زلزله است. به‌گونه‌ای که مرکز آمار ایران در مهر۱۳۵۷ تعداد این کشته‌ها را ۶۳۶۳ نفر اعلام کرد که این تعداد شامل ۳ هزار و ۶۶۲ نفر در شهر طبس و ۲ هزار و ۷۰۱ نفر در روستاهای اطراف بودند، اما با توجه به جو هیجان‌زده پس از زلزله، امکان ثبت دقیق تعداد کشته‌ها وجود نداشت به طوریکه بنابر گفته برخی کارشناسان، تعداد تلفات زمینلرزه طبس حدود ۱۲ هزار نفر برآورد می‌شده است.
زمان زلزله :
حدود ساعت ۱۹ و ۳۶ دقیقه (بعدازظهر ۲۵) شهریور ماه سال ۱۳۵۷ (ساعت ۱۵ و ۳۵ دقیقه و ۵۶ ثانیه به وقت گرینویچ) (روز ۱۶ سپتامبر ۱۹۷۸)
موقعیت زلزله :
طبس واقع در جنوب استان خراسان ( غرب استان خراسان جنوبی فعلی و شمال یزد و غرب اصفهان ) می باشد.
تخریب:
شهرزیبا و تاریخی طبس با سابقة بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت بكلی ویران و ۳۰ آبادای خراب و به ۱۰۰ آبادی دیگر خسارت وارد شد.خسارتهای عمدة این زلزله در شعاع ۳۰ كیلومتری طبس بود و در تهران به فاصلة مستقیم ۵۴۰ كیلومتر و در مشهد به فاصلة مستقیم ۳۸۰ كیلومتر احساس شد.
گسل همراه با زلزله‌ی طبس
طبس تا قبل از زمین لرزه سال ۱۳۵۷ جزو مناطق با خطر نسبی متوسط پهنه بندی شده بود. تحقیقات و پژوهش نشان می دهد که طبس به دلیل وضعیت خاص زمین شناسی مستعد زلزله هایی با قدرت بالا بوده ولی ابزارهای موجود در گذشته، توان شناسیایی این پتانسیل را نداشته است.
گسل عامل این زمینلرزه حدود ۸۰ کیلومتر طول دارد و در عمق حدود ۱۰ کیلومتری سطح زمین واقع است که از فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شهر طبس عبور می‌کند و کانون این زمینلرزه هم در نزدیکی روستای کریت طبس واقع بود و خرابی‌ها از شهر دیهوک در جنوب شرق تا روستای اصفهک و سپس خود شهر طبس گسترش می‌یافت.
شهر طبس از منطقه‌ی گسل نایبند فاصله‌ی چندانی ندارد. گسلهای مهم آن، گسل کوهبانان، گسل کلمرو، گسل داور، گسل کلرکوه، گسل اصفهک، گسل اسفندیار، گسل نایبند که عموماً شمالی- جنوبی می باشند و گسل جدید آن در ۵ کیلومتری طبس که شمالی جنوبی می باشد و با این زلزله دیده شده است. طول آن ۳ کیلومتر روی زمین که از شمال شرق طبس در سرآسیاب تا جنوب آن حدود معظم آباد ادامه دارد و طول غیر پیوسته ۸۵ کیلومتر برای آن تخمین زده شده است. حداکثر تغییر مکان قائم ۳۰cm در ۵ کیلومتری جنوب شرقی خسروآباد مشاهده شده و تغییر مکان افقی ناچیز حدود ۵cm در جاده‌ی خسروآباد به ده نو بوده است.
گزارش پیش لرزه‌ها و پس لرزه‌ها
قبل از وقوع زلزله پیش لرزه ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم ۷ پس لرزه و روز سوّم ۳ پس لرزه و در دیهوک نیز ۷ پس لرزه ثبت شده است.
سابقه زلزله خیزی منطقه
استان خراسان از مناطق زلزله خیز شدید کشور ایران است و هر چند سال یکبار زلزله ای با بزرگی بیش از ۶ در یکی از نقاط این استان روی می دهد ولی تاریخ طبس که شهری در حاشیه کویر است سابقه‌ی زلزله‌ی شدیدی ندارد. طبس شهری خشت و گلی با قدمت بیش از ۳هزار سال بود و در آن ابنیه‌ی خشت و گلی قدیمی مانند مسجد دومنار، مسجد جامع و ارک طبس وجود داشته که یک زلزله شدید کافی بود تا آنها را خراب کند.
با توجه به خرابيهاي صورت گرفته در ارگ طبس و بخشي از آثار تاريخي در قبل از زلزله ۱۳۵۷ ؛ احتمال وجود زلزله اي ضعيف و حداقل در ۳۰۰ سال گذشته وجود دارد ، اما تاكنون مستنداتي در اين رابطه يافت نشده كه علت عدم وجود مستندات ، آتش زدن كتابخانه عظيم اين شهر توسط راهزن معروف نايب حسين كاشي بوده است .
پیامدهای اجتماعی زلزله
زلزله‌های شدید و مرگبار همواره با تبعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی گوناگونی همراهند ولی رخداد زلزله ویرانگر طبس خصوصا در کوران مبارزات انقلاب اسلامی، پیامدها و حاشیه‌های بیشتری را به همراه داشت و زمان بازسازی زلزله طبس نیز به زمان اوج انقلاب اسلامی و سپس، برقراری دولت موقت و سال‌های اول انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی مربوط شد. در چنین شرایطی و بر پایه گزارش‌های موجود بازسازی کامل شهر طبس عملا تا سال ۱۳۶۱ و در زمانی که کشور در گیر جنگ تحمیلی هم شده بود، طول کشید. همه اینها موجب شد که زلزله طبس و بازماندگان آنها در شرایط بدی هم از نظر رخداد ناگهانی این سانحه مهم قرار گیرند و هم به دلیل موقعیت خاص سیاسی کشور، بازسازی این شهر جزو اولویت‌های اصلی قرار نگیرد.
قابل ذکر است؛ در بازسازی طبس، چهره شهر کاملا تغییر یافت و امروزه متاسفانه اثری از میراث تاریخی و فرهنگی گذشته طبس جز در عکسها و یادهای مردمان بازمانده از زلزله باقی نمانده است. ولی قطعا مهمترین سرمایه ای که از بین رفت، جان حدود ۱۵ هزار نفر از هم میهنانان عزیزمان بود که در سالروز وقوع آن به روان همه آنها درود می‌فرستیم.
